Sakalar dönemine âit Alp Er Tunga ve şu  olmak üzere iki destan tesbit edilmiştir.

Alp Er Tunga, M.Ö. VII. yüzyılda yaşamış kahraman ve çok sevilen bir Saka  hükümdarıdır.

Alp Er Tunga Orta Asya’daki bütün Türk boylarını birleştirerek hâkimiyeti altına  almış daha sonra Kafkasları aşarak Anadolu Suriye ve Mısır’ı fethetmiş ve Saka  devletini kurmuştur.

Alp Er Tunga’nın hayatı savaşlarla geçmiştir. Uzun süre mücadele ettiği İranlı  Medlerin hükümdarı Keyhusrev ‘in davetinde hile ile öldürülmüştür.

Alp Er Tunga ile iranlı Med hükümdarları arasındaki bu mücadelelerin hatıraları  uzun asırlar hem Türkler hem İranlılar arasında yaşatılmıştır.

Alp Er Tunga, Asur kaynaklarında Maduva, Heredot’ta Madyes, iran ve islâm  kaynaklarında Efrasyab adlarıyla anılmaktadır. Orhun Yazıtlarında “Dokuz  Oğuzlar” arasında “Er Tunga” adına yapılan “yuğ” merasiminden söz edilmektedir.  Turfan şehrinin batısında bulunan “Bezegelik” mabedinin duvarında da Alp Er  Tunga’nın kanlı resmi bulunmaktadır. “Divan ü Lügat-it Türk” ün yazarı Kaşgarlı  Mahmud’a ve ” Kutadgu Bilig” yazarı Yusuf Has Hacip’e göre “Alp Er Tunga” iran  destanı “şehname” deki büyük ve efsanevî Turan hükümdarı “Efrasiyab”dır.

Divan ü Lûgat-it Türk’de Turan hükümdarlığının merkezi olarak “Kaşgar” şehri  gösterilmektedir. islâmiyeti kabul etmiş olan Karahanlı devleti hükümdarları da  kendilerinin “Efrasyap” sülalesinden geldiklerine inanmışlar ve bunu ifade  etmişlerdir. Moğol tarihçisi Cüveyni de Uygur devletinin hükümdarlarının da  Efrasyap soyundan olduğunu yazmaktadır.

Şecere-i Terakime’ye göre Selçuklu Sultanları kendilerini Efrasyab soyundan  kabul ederlerdi. Rusların Yakut adını verdiği Türk gurup aslında kendilerine  Saka dediklerini söylemişlerdir. Tarih içinde kaybolduğunu düşündüğümüz Saka  Türklerinin az da olsa bir bölümünün bugün hayatiyetlerini sürdürmeleri pek çok  meselenin yeniden araştırılarak doğruların ortaya çıkmasına yardımcı  olabilecektir. Tarihçi Mesudî de M.S.7. yüzyılın başındaki Köktürk hakanının “Efrasyab”  soyundan olduğunu yazmaktadır.

Bütün bu bilgilerden hareketle “Tunga Alp” le ilgili efsanelerin Kök Türklerden  önce doğu ve orta Tiyanşan alanında yaşayan Türkler arasında meydana geldiğini  ve bu destanın daha sonraları Kök Türk ve Uygurlar arasında yaşayarak devam  ettiğini göstermektedir.

Alp Er Tunga destanının metni bu güne ulaşamamıştır. Bir kısmından yukarıda  bahsettiğimiz kaynaklarda bu değerli Saka hükümdarı ve kahramanı hakkında  bilgiler ve bir de sagu (ağıt) tesbit edilmiştir:

Alp Er Tunga Öldü mü
Dünya sahipsiz kaldı mı
Korkak öcünü aldı mı
Şimdi yürek yırtılır

Felek yarar gözetti
Gizli tuzak uzattı
Beylerbeyini kaptı
Kaçsa nasıl kurtulur
Erler kurt gibi uludular
Hıçkırıp yaka yırttılar
Acı seslerle bağırdılar
Ağlamaktan gözleri kapandı

Beğler atlarını yordular
Kaygı onları durdurdu
Benizleri yüzleri sarardı
Safran sürülmüş gibi oldular

Kutadgu  Bilig’de “Alp Er Tunga” hakkında şu bilgi verilmektedir: Eğer dikkat edersen  görürsün ki dünya beyleri arasında en iyileri Türk beyleridir. Bu Türk beyleri  arasında adı meşhur ikbali açık olanı Tonga Alp Er idi. O yüksek bilgiye ve çok  faziletlere sahip idi. Ne seçkin, ne yüksek, ne yiğit adam idi ; zaten âlemde  ferasetli insan bu dünyaya hâkim olur.

İranlılar ona Efrasiyap derler; bu Efrasiyap akınlar hazırlayıp ülkeler  zaptetmiştir. Dünyaya hâkim olmak ve onu idare etmek için pek çok fazilet, akıl  ve bilgi lâzımdır. İranlılar bunu kitaba geçirmişlerdir. Kitapta olmasa onu kim  tanırdı.” Bugünkü bilgilerimize göre Alp Er Tunga ile ilgili en geniş bilgi İran  destanı şehname’de tesbit edilmiştir.

Şehnamenin başlıca konularından biri  İran -Turan savaşlarıdır. Bu destana göre en büyük Turan kahramanı önce şehzade  sonra hükümdar olan Efrasyap’tır. şehname’deki Alp Er Tunga ile ilgili bilgiler  şöyle özetlenebilir: “Turan şehzadesi Efrasyap babasının isteği üzerine İran’a  harp açtı. iki ordu Dihistan’da karşılaştılar. Boyu servi, göğsü ve kolları  arslan gibi ve fil kadar kuvvetli olan Efrasyap, iranlı’ları yendi. iran  padişahı Efrasyap’a esir düştü. İran’ın ilk intikamını o zaman İran’a bağlı olan  Kabil Padişahı Zal aldı. Zal başarılı olmasına rağmen İran şahının öldürülmesini  engelleyemedi.

Efrasyab İran’ı ele geçirmek için yeni bir savaş açtı. İran’ın yetiştirdiği en  büyük kahramanlardan Zal oğlu Rüstem Efrasyab’ın üzerine yürüdü.. Efrasyab ile  Zal oğlu Rüstem arasında bitmez tükenmez savaşlar yapıldı. İran tahtında bulunan  Keykâvus, hem oğlu Siyavuş’u hem de Zal oğlu Rüstem’i darılttı. Siyavuş  Efrasyap’a sığındı . Siyavuş’un Turan’da bulunduğu sırada evlendiği Türk beyi  Piran’ın kızından bir oğlu oldu. Siyavuş oğluna babası Keyhusrev’in adını verdi.

Efrasyab uzun yıllar Turan’da hükümdarlık etti. İran’lalar Siyavuş’un oğlu  Keyhusrev’i kaçırarark iran tahtına oturttular. Keyhusrev Zaloğlu Rüstem’le  işbirliği yaptı ve Turan ordularını yendi. Keyhusrev ile Efrasyap defalarca  savaştılar. Sonunda ordusuz kalan Efrasyap Keyhusrev’in adamları tarafından  öldürüldü.

Şehnamede Efrasyap adıyla anılan Turan hükümdarı Alp Er Tunga’nın İran  hükümdarlarına sık sık yenildiği anlatılmaktadır. Ancak iran Turan savaşlarında  iran hükümdarları sürekli değişmiş 140 yıl yaşadığı rivayet edilen Alp Er Tunga  ise mücadeleye devam etmiştir. Bu durum Efrasyap’ın başarısız olmadığını  gösterir. Gerçek destan metni bulunduğu takdirde bu destanla ilgili daha  sağlıklı değerlendirmeler yapılabilir.